(opracowano na podstawie – prof. zw. dr hab. Jerzy Rubach Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego)
1. Mazurzenie
W dialekcie kurpiowskim nie ma głosek sz, cz, ż, dż. Ogólnopolskie cz jest zastępowane przez c, dż przez dz, sz najczęściej przez s, rzadziej przez ś, ż najczęściej przez z, rzadziej przez ź.
Przykłady:
2. Pisownia głosek protetycznych
W dialekcie kurpiowskim wyrazy ogólnopolskie zaczynające się od i poprzedzane są literą j, a wyrazy zaczynające się od u, o, a literą ł.
Przykłady:
3. Pisownia spółgłosek miękkich
Głoski miękkie ś, ź, ć, dź, ń zapisywane są zawsze jednakowo jako ś, ź, ć, dź, ń, niezależnie od kontekstu, w którym występują.
Przykłady:
4. Kurpiowskie odpowiedniki głosek miękkich wargowych
apostrof ' oznacza miękkość.
Spółgłoski wargowe p, b, f, w, m są miękkie, jeżeli po nich znajduje się litera i w pisowni ogólnopolskiej.
5. W dialekcie kurpiowskim pojawia się pięć samogłosek, nie występujących w literackim języku polskim:
É é, nazywane e-kreskowanym, wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim e a y. Przykłady: téz, kobźéta, krésky. Nie ma prostej reguły na występowanie litery é.
Ë ë, nazywane 'szwa', wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim y a głoską a. Przykłady: tën, poźëm, śë. Literę ë pisze się zamiast ogólnopolskiego e, jeżeli znajduje się ona przed m, n lub ń. Na końcu wyrazu zamiast ogólnopolskiego ę, piszemy zawsze ë.
Ę̈ ę̈, nazywane 'szwa nosowa' , wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy głoską a i głoska ę. Przykłady: gę̈ś, dę̈by, prę̈ty.
Å å, którą wymawia się jako tylne a. Nazywamy ją a-tylnym. Przykłady: mås, dåj, gråbta. Nie ma prostej zasady, gdzie piszemy i wymawiamy a-przednie a gdzie a-tylne.
Ϊ ϊ, którą wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim i a kurpiowskim y. Literę ї pisze się regularnie po literach ś, ź, ć, dź, ń oraz j. Zaznaczyć trzeba, że w kurpiowskim nie występuje głoska o brzmieniu takim jak ogólnopolskie i. Przykłady: śϊlny, źϊdać, ćϊcho.
6. Głoski występujące w języku polskim, ale mające w dialekcie kurpiowskim inną wymowę
Literę y w pisowni kurpiowskiej wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim y a i, choć jest ona bliższa ogólnopolskiemu y. Przykłady: zyć, byk, brycka.
W kurpiowskim pisze się y tam, gdzie występuje y w języku ogólnopolskim oraz zamiast ogólnopolskiego i po literach l, k, g, ch, h. Przykłady: lypa, kyj, żϊlky.
Literę a w pisowni kurpiowskiej wymawia się jako przednie a, dlatego nazywamy je a-przednim. Przykłady: droga, tata, Marta.
Literę ó, nazywaną o-kreskowanym w pisowni kurpiowskiej wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim o a u. Przykłady: równo, jadó, móźó. Nie ma jakiejś generalnej reguły, że tam gdzie mamy ogólnopolskie ó, występuje kurpiowskie ó, ale przed m, n oraz ń zamiast ogólnopolskiego o zawsze występuje ó. Przykłady: dóm, kóń, sóm.
Na końcu wyrazu zamiast ogólnopolskiego ę piszemy ë, a zamiast ą – piszemy ó. Przykłady: robźë, łorzë, kupujó, łąkó. Głoski k i g w kurpiowskim są zawsze wymawiane i pisane jako twarde, np. kedy, węgel
7. Głoski mające w dialekcie kurpiowskim taką samą lub zbliżoną wymowę jak w języku polskim
Literę e, nazywane e-zwykłym, w pisowni kurpiowskiej wymawia się tak jak literę e w pisowni ogólnopolskiej. np. piszemy deska – wymawiamy deska.
Literę u w pisowni kurpiowskiej wymawia się tak jak literę u w pisowni ogólnopolskiej np. piszemy kura – wymawiamy kura, piszemy luty – wymawiamy luty. Trudność polega na tym, że nie we wszystkich wyrazach ogólnopolskiemu u odpowiada kurpiowskie u.
Literę o, nazywaną o-zwykłym, w dialekcie kurpiowskim wymawiamy podobnie jak w języku polskim, np.: kot.
Literę rz w dialekcie kurpiowskim pisze się i wymawia tak jak w języku ogólnopolskim. Przykłady: rzéka, purzycka, krzåky. Ze względu na to, że w dialekcie kurpiowskim występuje tylko rz, a ogólnopolskie ż wymawiane jest jako z lub ź, Kurpie nie mają problemu, gdzie zapisać ż a gdzie rz. Jeśli słyszą głoskę rz (ż), zawsze jest ona pisana przez rz.
Jedynym prawidłowym zapisem głoski j jest litera j. Tam, gdzie słyszymy j, piszemy także j. Przykłady: jek, jabko, jedzëńe, ale też uwaga: djåbół, Holandjå,
Litery ch i h wymawia się i pisze jak w języku ogólnopolskim.
8. Spółgłoski dźwięczne b, w, d, z, dz, rz, ź, dź, g na końcu wyrazu
Na końcu wyrazu spółgłoski te wymawiane tak jak w języku polskim bezdźwięczne, czyli jako p, f, t, s, c, sz, ś, ć, k. Pisane są tak jak w języku polskim - jako dźwięczne np. piszemy dąb – choć wymawiamy: dąp, piszemy lew – choć wymawiamy lef, itp.
9. Ubezdźwięcznianie w czasie przeszłym
W kurpiowskich odpowiednikach ogólnopolskich czasowników typu mógł, mogłem, mogłeś piszemy literę oznaczającą spółgłoskę bezdźwięczną, a więc mók, mókëm, mókeś.
10. Inne uwagi.
Obok zasad, reguł przedstawionych wyżej, dialekt kurpiowski na swoim obszarze występowania posiada także pewne geograficzne zróżnicowanie w wymowie. Nie wdając się w szczegóły, nie zdziwimy się, że choć słowo zęby zapisujemy zę̈by, możemy je usłyszeć także jako zamby. Podobnie, choć słowo chłopak piszemy chłopåk, możemy je usłyszeć jako chłopak lub chłopok. Tak na Kurpiach jest. Tak jest na całym świecie, gdyż nie ma dialektu czy języka, który byłby w 100 procentach jednolity na danym obszarze.
Objaśnienie skrótów i znaków
a. albo, B. – biernik, blm – bez liczby mnogiej, blp – bez liczby pojedynczej, C. – celownik, czas. - czasownik, D. – dopełniacz, fraz. - wyrażenie frazeologiczne, lm – liczba mnoga, lok. - nazwa lokalna, lp – liczba pojedyncza, m – męski / rodzaj /, M. – mianownik, Ms. – miejscownik, n – nijaki / rodzaj /, N. – narzędnik, pogard. - pogardliwie, pot. - potocznie, przym. - przymiotnik, przysłów. - przysłówek, rzecz. - rzeczownik, W. – wołacz, ż – żeński / rodzaj /.
1. Mazurzenie
W dialekcie kurpiowskim nie ma głosek sz, cz, ż, dż. Ogólnopolskie cz jest zastępowane przez c, dż przez dz, sz najczęściej przez s, rzadziej przez ś, ż najczęściej przez z, rzadziej przez ź.
Przykłady:
| język ogólnopolski | dialekt kurpiowski |
| czytać | cytać |
| deszcz | desc |
| szkoła | śkoła |
| żyto | zyto |
| żelazo | źelazo |
| drożdże | drozdze |
2. Pisownia głosek protetycznych
W dialekcie kurpiowskim wyrazy ogólnopolskie zaczynające się od i poprzedzane są literą j, a wyrazy zaczynające się od u, o, a literą ł.
Przykłady:
| język ogólnopolski | dialekt kurpiowski |
| izba | jϊzba |
| urok | łurok |
| on | łón |
| ale | łale |
3. Pisownia spółgłosek miękkich
Głoski miękkie ś, ź, ć, dź, ń zapisywane są zawsze jednakowo jako ś, ź, ć, dź, ń, niezależnie od kontekstu, w którym występują.
Przykłady:
| język ogólnopolski | dialekt kurpiowski |
| siano | śano |
| ciebie | ćebźe |
| dziad | dźåd |
| niańka | ńańka |
4. Kurpiowskie odpowiedniki głosek miękkich wargowych
apostrof ' oznacza miękkość.
| język ogólnopolski | dialekt kurpiowski |
| p' pies | pś pśes |
| b' bicz | bź bźϊc |
| f' figura | ś śϊgóra |
| w' widok | ź źϊdok |
| m' mieszkanie | ń ńéskańe |
Spółgłoski wargowe p, b, f, w, m są miękkie, jeżeli po nich znajduje się litera i w pisowni ogólnopolskiej.
5. W dialekcie kurpiowskim pojawia się pięć samogłosek, nie występujących w literackim języku polskim:
É é, nazywane e-kreskowanym, wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim e a y. Przykłady: téz, kobźéta, krésky. Nie ma prostej reguły na występowanie litery é.
Ë ë, nazywane 'szwa', wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim y a głoską a. Przykłady: tën, poźëm, śë. Literę ë pisze się zamiast ogólnopolskiego e, jeżeli znajduje się ona przed m, n lub ń. Na końcu wyrazu zamiast ogólnopolskiego ę, piszemy zawsze ë.
Ę̈ ę̈, nazywane 'szwa nosowa' , wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy głoską a i głoska ę. Przykłady: gę̈ś, dę̈by, prę̈ty.
Å å, którą wymawia się jako tylne a. Nazywamy ją a-tylnym. Przykłady: mås, dåj, gråbta. Nie ma prostej zasady, gdzie piszemy i wymawiamy a-przednie a gdzie a-tylne.
Ϊ ϊ, którą wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim i a kurpiowskim y. Literę ї pisze się regularnie po literach ś, ź, ć, dź, ń oraz j. Zaznaczyć trzeba, że w kurpiowskim nie występuje głoska o brzmieniu takim jak ogólnopolskie i. Przykłady: śϊlny, źϊdać, ćϊcho.
6. Głoski występujące w języku polskim, ale mające w dialekcie kurpiowskim inną wymowę
Literę y w pisowni kurpiowskiej wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim y a i, choć jest ona bliższa ogólnopolskiemu y. Przykłady: zyć, byk, brycka.
W kurpiowskim pisze się y tam, gdzie występuje y w języku ogólnopolskim oraz zamiast ogólnopolskiego i po literach l, k, g, ch, h. Przykłady: lypa, kyj, żϊlky.
Literę a w pisowni kurpiowskiej wymawia się jako przednie a, dlatego nazywamy je a-przednim. Przykłady: droga, tata, Marta.
Literę ó, nazywaną o-kreskowanym w pisowni kurpiowskiej wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim o a u. Przykłady: równo, jadó, móźó. Nie ma jakiejś generalnej reguły, że tam gdzie mamy ogólnopolskie ó, występuje kurpiowskie ó, ale przed m, n oraz ń zamiast ogólnopolskiego o zawsze występuje ó. Przykłady: dóm, kóń, sóm.
Na końcu wyrazu zamiast ogólnopolskiego ę piszemy ë, a zamiast ą – piszemy ó. Przykłady: robźë, łorzë, kupujó, łąkó. Głoski k i g w kurpiowskim są zawsze wymawiane i pisane jako twarde, np. kedy, węgel
7. Głoski mające w dialekcie kurpiowskim taką samą lub zbliżoną wymowę jak w języku polskim
Literę e, nazywane e-zwykłym, w pisowni kurpiowskiej wymawia się tak jak literę e w pisowni ogólnopolskiej. np. piszemy deska – wymawiamy deska.
Literę u w pisowni kurpiowskiej wymawia się tak jak literę u w pisowni ogólnopolskiej np. piszemy kura – wymawiamy kura, piszemy luty – wymawiamy luty. Trudność polega na tym, że nie we wszystkich wyrazach ogólnopolskiemu u odpowiada kurpiowskie u.
Literę o, nazywaną o-zwykłym, w dialekcie kurpiowskim wymawiamy podobnie jak w języku polskim, np.: kot.
Literę rz w dialekcie kurpiowskim pisze się i wymawia tak jak w języku ogólnopolskim. Przykłady: rzéka, purzycka, krzåky. Ze względu na to, że w dialekcie kurpiowskim występuje tylko rz, a ogólnopolskie ż wymawiane jest jako z lub ź, Kurpie nie mają problemu, gdzie zapisać ż a gdzie rz. Jeśli słyszą głoskę rz (ż), zawsze jest ona pisana przez rz.
Jedynym prawidłowym zapisem głoski j jest litera j. Tam, gdzie słyszymy j, piszemy także j. Przykłady: jek, jabko, jedzëńe, ale też uwaga: djåbół, Holandjå,
Litery ch i h wymawia się i pisze jak w języku ogólnopolskim.
8. Spółgłoski dźwięczne b, w, d, z, dz, rz, ź, dź, g na końcu wyrazu
Na końcu wyrazu spółgłoski te wymawiane tak jak w języku polskim bezdźwięczne, czyli jako p, f, t, s, c, sz, ś, ć, k. Pisane są tak jak w języku polskim - jako dźwięczne np. piszemy dąb – choć wymawiamy: dąp, piszemy lew – choć wymawiamy lef, itp.
9. Ubezdźwięcznianie w czasie przeszłym
W kurpiowskich odpowiednikach ogólnopolskich czasowników typu mógł, mogłem, mogłeś piszemy literę oznaczającą spółgłoskę bezdźwięczną, a więc mók, mókëm, mókeś.
10. Inne uwagi.
Obok zasad, reguł przedstawionych wyżej, dialekt kurpiowski na swoim obszarze występowania posiada także pewne geograficzne zróżnicowanie w wymowie. Nie wdając się w szczegóły, nie zdziwimy się, że choć słowo zęby zapisujemy zę̈by, możemy je usłyszeć także jako zamby. Podobnie, choć słowo chłopak piszemy chłopåk, możemy je usłyszeć jako chłopak lub chłopok. Tak na Kurpiach jest. Tak jest na całym świecie, gdyż nie ma dialektu czy języka, który byłby w 100 procentach jednolity na danym obszarze.
Objaśnienie skrótów i znaków
a. albo, B. – biernik, blm – bez liczby mnogiej, blp – bez liczby pojedynczej, C. – celownik, czas. - czasownik, D. – dopełniacz, fraz. - wyrażenie frazeologiczne, lm – liczba mnoga, lok. - nazwa lokalna, lp – liczba pojedyncza, m – męski / rodzaj /, M. – mianownik, Ms. – miejscownik, n – nijaki / rodzaj /, N. – narzędnik, pogard. - pogardliwie, pot. - potocznie, przym. - przymiotnik, przysłów. - przysłówek, rzecz. - rzeczownik, W. – wołacz, ż – żeński / rodzaj /.