Kurpie

Historia Kultura Twórcy ludowi Zespoły regionalne

Instytucje kulturalne Portrety Imprezy regionalne Turystyka

Kurpie z Puszczy Zielonej

Na temat pochodzenia Kurpiów powstało wiele często fantastycznych twierdzeń i teorii. Romantyzm choć zanikł już w literaturze pięknej to jego echa pobrzmiewały jeszcze długo  w literaturze etnograficznej. Ale także wówczas istniały śmiałe i odkrywcze, a zarazem krytyczne stwierdzenia poparte dowodami naukowymi  odnoszące się do kształtowania grupy etnograficznej Kurpiów. Większość z nich sprowadzała się przede wszystkim do odarchaizowania historii Kurpiów.

Zanim jednak przestawię w ogromnym skrócie historię nazewnictwa należy zdefiniować samo pojęcie regionu. Jest ono, bowiem przedmiotem badań wielu dziedzin nauki: geografii, historii gospodarczej, etnologii. Jednak region pojmowany jako przestrzenne rozmieszczenie i wzajemnie powiązanie faktów i zjawisk jest zagadnieniem dyskusyjnym. W poglądach wielu badaczy region to obszar, na którym zarejestrowano określone zjawiska i fakty zlokalizowane nie tylko przestrzennie, ale także w perspektywie historycznej. W tym kontekście zarysowuje się niesłychanie ważny problem: czy i w jakim stopniu region geograficzno-gospodarczy wytyczony na konkretnym obszarze staje się dla tego obszaru regionem kulturowym, a ściślej rzecz biorąc regionem historyczno-kulturowym, a więc zlokalizowanym czasowo i przestrzennie oraz jaki udział w tym mają kryteria etnograficzne. Dla wielu pojęcia: regionu etnograficznego, terytorium etnograficznego bądź grupy etnograficznej stosowane są zamiennie. Najogólniej rzecz ujmując region etnograficzny to określony obszar mniejszy bądź większy zamieszkany przez określoną grupę ludzi, wyróżniającą się określonym zespołem cech kulturowych. Płynne są jednak kryteria wyznaczania granic tego regionu, jak również doboru cech kulturowych wyodrębniających grupę etniczną jako zwartą jednostkę kulturową. Dla wielu etnografów za podstawę wytyczania granic jakiegokolwiek regionu przyjmowano:

• przesłanki historyczne;
• dane językowe;
• warunki fizjograficzne środowiska naturalnego;
• cechy kulturowe np. strój, budownictwo;
• samookreślenie grupy bądź określenie jej przez sąsiadów.

Regionem, który najsilniej zaznacza swoja odrębność na mapie Polski jest Kurpiowska Puszcza Zielona. Oprócz takiej nazwy w literaturze spotyka się terminy: Kurpiowszczyzna, Puszcza Kurpiowska, Kurpie Puszczy Zielonej.

Kurpiowska legenda
Historia regionu nazwanego Kurpiowską Puszczą Zieloną nie sięga odległych czasów. Jej mieszkańcy należą do najmłodszych zespołów osadniczych Polski, a ich historia przekracza 300 lat. Przez ten czas stworzyli kulturę odznaczającą się zachowawczością i malowniczością.
Kurpiowszczyzna wchodzi w orbitę pierwszych zainteresowań naukowych na początku XVII wieku. Jest to wywołane koniecznością rejestracji występujących na tym terenie bogactw naturalnych oraz możliwościami ich wykorzystania. Uwagę zwraca się na warunki fizjograficzne, przyrodnicze, w mniejszym stopniu na ludność zamieszkującą te tereny. To głównie warunki fizjograficzne, przede wszystkim gęste zalesienie i nieurodzajna piaszczysta gleba stały się przyczyną późnego zainteresowania gospodarczego Puszczą i zdeterminowały charakter kolonizacji. Rozwój gospodarczy oparty nie na rolnictwie, ale na eksploatacji zasobów i bogactw leśnych stał się główną przyczyną odrębności terenów Puszczy Zielonej w stosunku do całego Mazowsza. Szczególnie uprzywilejowaną pozycję posiadało wówczas bartnictwo, głównie dzięki wydanym statutom i przywilejom. Gdy na terenach sąsiednich istniała pańszczyzna, to bartnictwo dawało znaczną swobodę mieszkańcom Puszczy, dlatego to ona wysuwała się na plan pierwszy. Jednak już II połowa XVII wieku przynosi nasilenie procesów osadniczych, a to pociąga za sobą zainteresowanie tym terenem w innym aspekcie.

Drugą falę zainteresowań Kurpiami przynosi wiek XIX. Po walkach Kurpiów ze Szwedami rodzi się „legenda kurpiowska”. Wojny szwedzkie miały również istotny wpływ dla osadnictwa kurpiowskiego i zmian w zakresie struktury społeczno-gospodarczej. Zwiększonemu ruchowi osadniczemu towarzyszyło jednocześnie ograniczanie tradycyjnych form gospodarki opartej na zasobach leśnych. Jest to też okres, kiedy uwidoczniły się różnice  w strukturze ekonomicznej między Kurpiami a pozostałym Mazowszem. Wtedy też powstało i utrwaliło się zjawisko łączenia pracy na roli z zajęciami dodatkowymi, co miało doprowadzić do poprawy sytuacji bytowej mieszkańców Puszczy Kurpiowskiej. Liczne artykuły oraz prace popularnonaukowe zwracają uwagę na piękno i oryginalność tego regionu. Z owego czasu pochodzą fantastyczne hipotezy o pochodzeniu Kurpiów z Karpat lub od Jadźwingów. Dla W. Pola Kurpie to zaścianki szlacheckie nad Orzycem, dolną Omulwią i Narwią. Od połowy XIX wieku w literaturze pojawia się nazwa Puszcza Zielona, Myszyniecka, Szkwańska, Ostrołęcka albo Kurpiowska. Tą ostatnią nazwą obejmowano dawne Królewszczyzny w północnym dorzeczu środkowej Narwi, ich mieszkańców nazywano Puszczakami w odróżnieniu od Mazurów osiadłych na polach.

Kurpiki z Mazowsza leśnego
Lata 80-te XIX wieku rozpoczynają trzeci okres zainteresowań  regionem Puszczy Zielonej. W pewnym stopniu wiąże się to z rozwojem ruchu krajoznawczego. Obok rozwiniętego publicystycznego nurtu zainteresowań pojawiają się, bardzo dzisiaj dla nas cenne, prace naukowe. Prawdziwą rewelacją w owym czasie jest wspaniała monografia Ludwika Krzywickego „Kurpie”. Ta obszerna praca dotyczy zasiedlania północnej Kurpiowszczyzny. Krzywicki w swojej pracy wskazuje na nieokreśloność samej nazwy Kurpie, używa również określenia Kurpiki zaznaczając przy tym, że pierwiastek Kurp nie wykracza poza granice Mazowsza leśnego. Według niego Kurpie właściwe zajmują terytorium ciągnące się nieprzerwanie zwarta przestrzenia od Orzyca do Pisy, na południu sięgając Ostrołęki. Opisując poszczególne okresy zasiedlania puszczy Krzywicki przeprowadza analizę pochodzenia nazwisk najczęściej pojawiających się wśród mieszkańców. Jego stwierdzenia wytrzymały do dzisiaj próbę czasu. Jednym z najbardziej oryginalnych jest stwierdzenie, że istotą pojawienia się tej grupy ludności w Polsce legło przestępstwo zbiorowe. Mieszkańcy tego regionu rekrutowali się bowiem ze zbiegów pańszczyźnianych ściganych przez prawo feudalne. Fakt ten stanowił przyczynę powstania silnych więzi społecznych.
 W okresie tym swoje zainteresowania na teren Puszczy kieruje również Karol Potkański, co znalazło wyraz w publikowanej znacznie później pracy „Puszcza Kurpiowska”. Kryteria wyodrębnienia tego obszaru nie mają charakteru politycznego bądź geograficznego, lecz ze względu na sumę warunków fizjograficznych. Dla Potkańskiego obiektem badań jest Puszcza Kurpiowska, jako zwarty obszar leśny poprzecinany rzekami. Autor posługuje się też nazwą  Ponarwie dla określenia dawnej Puszczy Zielonej zwanej także Zagajnicą Nowogrodzką.

Czwarta fala zainteresowań Kurpiami to głównie okres działalności Adama Chętnika, należącego do kategorii badaczy wrosłych w teren. Prace tego autora są niezwykle cennym źródłem dokumentacyjnym. Swoją uwagę kieruje na Kurpiów z Puszczy Zielonej, którzy do czasów współczesnych autorowi utrzymali swoją odrębność etnograficzną, w odróżnieniu od Puszczy Białej. Obie Puszcze Kurpiowskie zamieszkiwane były przez Puszczaków i znakomita większość prac poświęcona jest właśnie im, choć w jednej ze swoich prac autor pisał, że „...w ruchach i chodzeniu pieszo przypominają górali tatrzańskich”.

W okresie międzywojennym wychodzi sumienne studium Franciszka Piaścika poświęcone osadnictwu w Puszczy Zielonej. Omawiając ten okres nie sposób nie wspomnieć o ks. Skierkowskim, który rzetelnie zebrał pieśni kurpiowskie i oddał ogromne zasługi dla tego regionu.

Mieszkańcy Puszczy
W roku 1952 rozpoczął się ostatni etap prac poświęconych Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. Badania prowadzone pod kierunkiem prof. Anny Kutrzeby-Pojnarowej oraz prof. Witolda Dynowskiego dały plon w postaci obszernej monografii „Kurpie Puszcza Zielona”. Tytuł jej najpełniej oddaje zawartość dzieła. Jest ono bowiem poświęcone regionowi zarówno przez pryzmat mieszkańców, którzy sami określili swoją przynależność jak również przez pryzmat  umiejętności, które posiadają, kulturę materialną, sposób gospodarowania, warunki przyrodnicze, które w taki sposób go ukształtowały. Poszczególne jej tomy ukazały się w latach 1962-1965. Praca ta, obok dzieła Ludwika Krzywickiego, jest najlepszą, jak do tej pory, monografią o interesującym nas terenie. Znalazło się w niej dokładne opracowanie poszczególnych działów kultury Puszczy Zielonej,  a sam tytuł dzieła najpełniej według mnie oddaje nazwę regionu.

Z pobieżnego przeglądu literatury wynika, że w historii badań interesującego nas regionu pojawiały się różne jego nazwy. Wynikało to w dużej mierze z kolejnych etapów odkrywania Kurpiów najpierw tylko jako Puszczy o dużych bogactwach naturalnych, następnie jako regionu zamieszkiwanego przez silnie wyodrębniającą się grupę ludności tworzącą własną historię.

Zasięg Puszczy Kurpiowskiej był różnie przedstawiany przez różnych autorów, ale w miarę czasu wykazuje stałą tendencję do kurczenia się. Rozbieżności między poszczególnymi autorami są znaczne. Świadczy to nie tylko o rzeczywistej zmienności granic regionu, ale także o różnych kryteriach jego wyodrębniania. Najczęściej utożsamiano teren Kurpiów z „puszczą”. W miarę zanikania rozległych terenów leśnych zawężał się obszar określany przez XIX-wiecznych badaczy jako region kurpiowski. Spośród wielu autorów wyznaczających granice Kurpiów tylko jeden wyłamał się z tradycji wykreślania tej granicy według zasobu treści tradycyjnej kultury materialnej. Konstatnty Judenko zwrócił uwagę na świadomość historyczną Kurpiów i stereotyp Kurpia, jaki rozpowszechniła dotychczasowa literatura i kształtujące się na Puszczy mity o przeszłości. Jest to jednak temat zasługujący na odrębne opracowanie.


Maria Samsel - autorka jest dyrektorem Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce